Słowa kluczowe
archiwa
hetmani koronni
kancelarie
oficerowie
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł przedstawia charakterystykę kancelarii i archiwum hetmańskiego Stanisława Jabłonowskiego jako istotnego narzędzia sprawowania hetmańskiej władzy i kontroli nad siłami zbrojnymi w okresie wojny Rzeczypospolitej z Imperium Osmańskim (1683–1699). Długotrwały konflikt zbrojny niósł ze sobą sporo wyzwań o charakterze logistycznym, finansowym i dyscyplinarnym. Rzetelnie prowadzona dokumentacja mogła być dla hetmana istotną pomocą w przezwyciężeniu tych trudności.
Za tworzenie i gromadzenie akt hetmańskich odpowiadała podporządkowana mu kancelaria. Szczególną rolę odgrywali pisarze wojskowi – przełożeni kancelarii hetmańskiej. W okresie hetmaństwa Stanisława Jabłonowskiego pisarzami wojskowymi byli kolejno Wojciech Stanisław Czacki i Szymon Franciszek Pułaski. Pisarze zajmowali się szczegółowym opracowaniem treści wystawianych przez hetmana dokumentów. Pełnili ważną funkcję przy rozdziale largicji – specjalnych wynagrodzeń przyznawanych rokrocznie przez hetmana wyższym oficerom wojska koronnego ze skarbu hibernowego. Wojny toczone przez Rzeczpospolitą w drugiej połowie XVII i na początku XVIII w. sprzyjały rozwojowi archiwów wojskowych jak i wprowadzaniu co raz bardziej biurokratycznych form administrowania armią.
Finansowanie
Fundacja im. Augusta hr. Cieszkowskiego
Bibliografia
[Jabłonowski S.J.], Relacja praeclare gestorum wojska JKM i Rzeczypospolitej w czteroletnych kampaniach począwszy ab anno 1685, aż do teraźniejszego sejmu in anno 1688 zaczętego sub auspicii wielkiej buławy JW Jm Pana Stanisława Jana na Jabłonowie Jabłonowskiego wojewody i generała ziem ruskich, hetmana wielkiego koronnego, [Warszawa], 12 II [1689], Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności / Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, sygn. 1081, s. 33.
Actus komisyjej hibernowej anno millesimo sexcentesimo nonagesimo nono we Lwowie odprawionej, Lwów, 5 XI 1699, B. Czart., sygn. 2673, t. 2.
Atestacja JMP Wojciechowi Czackiemu towarzyszowi chorągwi mojej usarskiej, iż stawił poczet zupełny za JmP Wołczyńskiego na tej kampaniej, Lwów, 6 XI 1685, B. Ossol., sygn. 250, k. 4–4v.
Ciesielski T., Koła wojskowe w partiach i chorągwiach w wojsku koronnym w latach 1717–1763, [w:] W. Kaczorowski (red.), Studia historyczno-prawne: Księga pamiątkowa poświęcona pamięci Profesora Jana Seredyki, Opole 2008.
Danowska E., Dzieje rodziny Czackich na Wołyniu do XVIII wieku, „Przegląd Wschodnioeuropejski” 2015, t. VI/2, s. 13.
Dziennik Jana Stanisława Jabłonowskiego, cz. I, (R. 1694–1695), wyd. W. Chomętowski, Warszawa 1865.
Gawron P., Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581–1646, Warszawa 2010.
Generosus Czacki nomine Illustris et Magnifici Leszczyński eandem commissionem [i.e. hybernalem] et notarium quartae thesauri Regni quietat, [Lwów], 29 XII 1687, CDIAUL, f. 9, op. 1, spr. 170, s. 2099–2100.
Guidi A., ‘Per peli e per segni’. Muster rolls, lists and notes: practical military records relating to the last Florentine ordinanze and militia, from Machiavelli to the fall of the Republic (1506–30), “Historical Research” 2016, vol. 89.
Guidi A., The Florentine Archives in Transition: Government, Warfare and Communication (1289–1530 ca.), “European History Quarterly” 2016, vol. 46/3.
Hundert Z., Komputowe oddziały rodziny królewskiej w kampanii mołdawskiej 1686 roku w świetle rozkazów i sprawozdania sejmowego hetmana wielkiego koronnego Stanisława Jana Jabłonowskiego, [w:] D. Milewski (red.), Jarzmo Ligi Świętej? Jan III Sobieski i Rzeczpospolita w latach 1684–1696, Warszawa 2017, s. 179.
Hundert Z., Pozycja Jana III w wojsku koronnym w latach 1674–1683: Utrzymanie czy też utrata wpływów wypracowanych w czasie sprawowania godności hetmańskiej, [w:] D. Milewski (red.), Król Jan III Sobieski i Rzeczpospolita w latach 1674–1683, Warszawa 2016.
Instrukcyja IchMciom Panom Komisarzom od wojska skonfederowanego do Jaśnie Wielmożnych IchMció Panów Komisarzów z konfederacyi konwokacyjonalnej warszawskiej od całej Rzeptej na umówienie wojska interesów przysłanym JegoMci Panu Konstantemu Zawadzkiemu, [Adamowi] na Drohojowie Drohojowskiemu stolnikowi ziemie buskiej [powinno być: bielskiej], Michałowi Poradowskiemu, Andrzejowi Goskowskiemu, Stanisławowi Krzeszowi ordynowanym, obóz pod Dawidowem, 29 X 1696, CDIAUL, f. 10, op. 1, spr. 87.
K. Łopatecki, „Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku, Białystok 2012, s. 609–629.
Kovalecʹ T., «Konstitucіja Jazlovecʹkogo getʹmana z Bučača z kozakami nizovimi zaporozʹkimi roku Božogo 1571»: Nevіdoma postanova peršoї kozacʹkoї komіsії, „Іvan Ogієnko і sučasna nauka ta osvіta: Cerіja іstorična ta fіlologіčna” 2015, T. 11.
Kutrzeba S., Polskie ustawy i artykuły wojskowe, Kraków 1937.
Link-Lenczowski A.K., Pułaski Szymon Franciszek, „Polski Słownik Biograficzny” 1986, t. XXIX.
Łopatecki K., Geneza kozackiego prawa i sądownictwa wojskowego: Z badań nad artykułami wojskowymi w Rzeczypospolitej szlacheckiej, [w:] M.R. Drozdowski, W. Walczak, K. Wiszowata-Walczak (red.), Od Kijowa do Rzymu: Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej ze Stolicą Apostolską i Ukrainą, Białystok 2012.
Łopatecki K., Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), Białystok 2013.
Łopatecki K., Udział „sejmików” wojskowych przy tworzeniu i ogłaszaniu artykułów wojskowych w XVI i XVII stuleciu, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2013, 12.
Łopatecki K., Walczak W., Wstęp, [w:] K. Łopatecki, W. Walczak (oprac.), Pałac Branickich w Białymstoku, t. I: Inwentarze z XVII i XVIII stulecia, cz. 1, Białystok 2012.
Nagielski M., Upadek staropolskiej sztuki wojennej w dobie wielkiej wojny północnej, [w:] J. Muszyńska (red.), Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny północnej, Kielce 2001.
Niesiecki K., Herbarz polski, wyd. J.N. Bobrowicz, t. XI, Lipsk 1845.
Oblata privilegii super generalem praefecturam exercitus Regni, Kraków, 15 III 1676, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie [dalej: AGAD], Metryka Koronna, sygn. 211, s. 207.
Olszewski H., Sejm w dawnej Rzeczypospolitej. Ustrój i idee, t. I: Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii (1652–1763). Prawo – praktyka – teoria – programy, Poznań 2002.
Ordynans choragwi pancernej jm. pana Pruszczyckiego do poddanych wyżgrodzkich przy Nowym Wiśniowcu osiadłych interesować się zabraniający, Lwów, 1 III 1692, B. Czart., sygn. 2699, k. 12.
Ordynans do pułków wszystkich, aby ichm. panowie porucznicy rewizją między sobą zbiegłych żołdatów z blokady uczynili i onych pooddawali, obóz pod Boryszkowicami, 9 X 1692.
Ordynans hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego: Zatrzymanie chorągwi Wujakowskiego, [w:] Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, wyd. F. Kluczycki, t. I/2, Kraków 1881, s. 1037.
Ordynans jm. panu Czermińskiemu, porucznikowi chorągwi pancernej jm. pana Wielohurskiego, kasztelanica wołyńskiego, aby wziąwszy pod komendę swoję chorągwie niżej mianowane poszedł na pewną imprezę, obóz pod Kamieńcem Podolskim, 25 VII 1689, Biblioteka XX. Czartoryskich w Krakowie [dalej: B. Czart.], sygn. 2679, s. 103.
Ordynans jmp. majorowi regimentu dragońskiego Najjaśniejszego Króla Jmści, aby komenderował ludzi rot kilka dla konwuju dział i amunicyi idących do Mariampola, Lwów, 24 VII 1692.
Ordynans jmp. podskarbiemu nadwornemu koronnemu, aby wziąwszy pod komendę swoję wojsko niżej mianowane poszedł na pewną imprezę, obóz pod Huszem, 22 VII 1686, Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu [dalej: B. Ossol.], sygn. 250, k. 89v.
Ordynans panu Iskrzyckiemu, pułkownikowi zaporoskiemu względem imania excessivorum ludzi jego i odprowadzenia do sądu mojego, Lwów, 2 III 1692.
Pamiętnik Jana Stanisława Jabłonowskiego, wojewody ruskiego, wyd. A. Bielowski, Lwów 1862.
Płaca wojsku JKMci i Rzeczypospolitej polskiego i cudzoziemskiego zaciagu ad proportionem medietatis deklaracyi sejmu anni 1690 na ćwierci numero 8 danych przez Trybunał Skarbowy Radomski anni 1692 na województwa i ziemie ordynowana, Radom, 19 V 1692, AGAD, ASK, dz. 86, sygn. 73.
Podział wojska JKM i Rzeczypospolitej na Trybunale Skarbowym Lwowskim anni1691 vigore deklaracyi na sejmie przeszłym 1690 anni danych do ćwierci numero 12 a die 1 Februarii 1687 anni zaczynających się, a kończących die ultima Januarii 1690 anni redukowany i spisany, Lwów, 19 II 1691, AGAD, ASK, dz. 86, sygn. 71.
Respons JMP Czackiego starosty włodzimierskiego na list JM Pana Starosty Krasnostawskiego, [po 5 II 1696], Biblioteka Narodowa w Warszawie, sygn. 9085, s. 223.
Ronikier J., Hetman Adam Sieniawski i jego regimentarze. Studium z historii mentalności szlachty polskiej 17061725, Kraków 1992.
Rowlands G., The Dynastic State and the Army under Louis XIV: Royal Service and Private Interest, 1661–1701, Cambridge (UK) 2002.
Sowa J.J., „Dysponuję krwawą pracę moję”: Testamenty oficerów wojska koronnego z ksiąg grodzkich lwowskich z lat 80. XVII wieku, „Biblioteka Epoki Nowożytnej” 2016, t. 5.
Sowa J.J., „Ludzie niezwalczeni”: Rejestry chorągwi jazdy autoramentu narodowego w Okopach św. Trójcy, 1693–1695, [w:] Studia nad staropolską sztuką wojenną, t. II, red. Z. Hundert, Oświęcim 2013.
Sowa J.J., Formularz kancelarii hetmańskiej z przełomu XVII i XVIII w.: Processus sądów hetmańskich… Szymona Franciszka Pułaskiego, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2011, t. LXIII, z. 2.
Spis rycerstwa polskiego walczącego z Janem III pod Wiedniem oraz szyk bojowy wojsk polskich i sprzymierzonych dnia 12 września 1683 r., wyd. [B. Twardowski], Poznań 1883.
Syta K., Archiwa hetmanów koronnych, [Toruń 1997], maszynopis rozprawy doktorskiej w Archiwum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; idem, Dokumentacja wojskowa w archiwach hetmanów koronnych, „Miscellanea Historico-Archivistica” 2001, t. XIII, s. 51–67.
Syta K., Archiwa hetmanów koronnych: Pojęcie, charakter i typologia dokumentacji, „Archiwa – Kancelarie – Zbiory” 2011, nr 2 (4), s. 63–105.
Syta K., Archiwa magnackie w XVIII wieku: Studium kultury kancelaryjno-archiwalnej, Toruń 2010.
T. Perkowicz do A. Zamoyskiej, Lwów, 29 XII 1695, AGAD, Archiwum Zamoyskich [dalej: AZ], sygn. 1380.
Uniwersał do wojska in visceribus Regni stojącego, aby się ściągało na partyje, sobie naznaczone pro 15 maii, Lwów, 20 III 1692, B. Czart., sygn. 2699, k. 29–32v.
Urwanowicz J., Wojskowe „sejmiki”. Koła w wojsku Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, Białystok 1996.
Urwanowicz J., Zgromadzenia wojskowe a instytucje parlamentarne w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku: Relacje, aspiracje, analogie, [w:] A. Stroynowski (red.), Kultura parlamentarna epoki staropolskiej, Warszawa 2013.
Urzędnicy wołyńscy XIV–XVIII wieku: Spisy, oprac. M. Wolski, Kórnik 2007, s. 123.
Wagner M., Prawa i obowiązki oficerów armii koronnej w drugiej połowie XVII w.: Ze studiów nad rozwojem prawa wojskowego w dawnej Rzeczypospolitej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1994, t. XXXVI.
Wagner M., Przemiany organizacyjne armii koronnej końca XVII wieku: Wybrane problemy wojskowości polskiej w okresie hetmaństwa Stanisława Jabłonowskiego, [w:] Z. Karpus, W. Rezmer (red.), Od armii komputowej do narodowej (XVI–XX w.), Toruń 1998.
Wagner M., Stanisław Jabłonowski (1634–1702): Polityk i dowódca, Siedlce 1997, t. I, s. 11–12, 17–18.
Wiśniewski K., Urząd marszałkowski koronny w bezkrólewiach XVII–XVIII wieku (1632–1736), Warszawa 2015, s. 316–315.
Zielińska T., Archiwa wielkich rodów Rzeczypospolitej dziedzictwem narodów Europy Środkowo-Wschodniej, „Archiwista Polski” 1999, t. 2.
Zielińska T., Klientela w otoczeniu Jana Klemensa Branickiego kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego około XVIII wieku, [w:] E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz (red.), Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, Warszawa 2006.
Licencja
od 2023 r. 