Słowa kluczowe
Druga Rzeczpospolita
prawo cywilne
historia prawa
jurysdykcja sądów cywilnych
Jak cytować
Abstrakt
Artykuł przedstawia założenia i podsumowanie wstępnego etapu badań empirycznych nad fideikomisami familijnymi w Drugiej Rzeczpospolitej. Badania podjęto w ramach projektu: „Fideikomisy familijne w Drugiej Rzeczpospolitej w świetle właściwości sądów cywilnych. Historia instytucji prawnej z epoki feudalnej w obrocie prawnym współczesnego państwa”. Głównym celem projektu jest zdiagnozowanie i opisanie kluczowych problemów reliktów epoki feudalnej (którymi były fideikomisy) w realiach współczesnego państwa XX wieku. Fideikomisy powstały w Rzeczypospolitej podczas zaborów i przetrwały do odzyskania niepodległości Polski w 1918 r. Ich istnienie regulowały przepisy kilku systemów prawnych: staropolskiego, a także pruskiego, austro-węgierskiego i rosyjskiego (z wpływami francuskiego prawa cywilnego, obowiązującego jeszcze w poprzednim „Kongresowym” Królestwie Polskim). Autorzy przedstawiają dorobek nauki w zakresie badań nad fideikomisami, z uwzględnieniem prac prawniczych. Na podstawie tych ustaleń (głównie prawników z okresu międzywojennego) starają się rozwiązać dylematy dotyczące definicji, terminologii i konstrukcji prawnej fideikomisów, które wynikały ze zróżnicowania systemów prawnych w Drugiej Rzeczpospolitej. Artykuł jest okazją do przedstawienia obu teoretycznych planów archiwizacji badań, a także wyników badań prowadzonych w pierwszym roku pracy w kilkunastu placówkach archiwalnych.
Bibliografia
Bardzki A., Majątki rodowe w województwach wschodnich, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1928, nr 56.
Bayer B., Sukzession und Freiheit. Historische Voraussetzungen der rechtstheoretischen und rechtsphilosophischen Auseinandersetzungen um das Institut der Familienfideikomisse im 18 und 19 Jahrundert, Berlin 1991.
Bornstein B., Majoraty (donacje) w b. Królestwie Polskim, Warszawa 1922.
Bossowski Z., Przedstawienie praw ordynata do majątku ordynackiego, „Gazeta Sądowa Warszawska”, 1928, nr 57.
Conrad J., Die Familienfideikonisse in den östlichen Provinzen Preussens, Tübingen 1889.
Czemeryński I., Powszechne prawo prywatne austryjackie: dla użytku podręcznego, t. 1–2, Lwów 1861–1868.
Dąbkowski P., Prawo prywatne polskie, t. I, Lwów 1919.
Drożdż-Szczybura M., Ordynacje rodowe w XIX i w pierwszej połowie XX w. Wielkie posiadłości ziemskie i ich kształt prawno-organizacyjny w Polsce porozbiorowej na przykładzie ordynacji łańcuckiej. Pomoc dydaktyczna, Kraków 1998.
Eckert J., Der Kampf um die Familienfideikomisse in Deutschland. Studien zum Absterben eines Rechtsinstitutes, Frankfurt am Main 1992.
Filipiak Z., Prawo własności nieruchomości w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim doby konstytucyjnej (rozprawa doktorska), UMK, Toruń 2013.
Górzyński S., Grala J., Piwkowski W., Urbaniak V., Zielińska T., Radziwiłłowie herbu Trąby, Warszawa 1996.
Groszkowski M., Sprawa rywalizacji o Ordynację Zamoyską na pierwszym sejmie 1666 roku, „Meritum” 2017, t. IX.
Groszkowski M., Stosunek sejmików ziemi liwskiej i różańskiej do sprawy Ordynacji Zamojskiej w latach 1666–1676, „Rocznik Liwski” 2015, t. 8.
Kaczkowski J., Donacye w Królestwie Polskiem, Warszawa 1917.
Kaczkowski J., Z powodu głosów o majoratach w Królestwie Polskim, „Gazeta Sądowa Warszawska”, 1916, nr 17.
Karwowski S., Historia rodu Leszczyców z Radolina Radolińskich, Jarocin 2010.
Kato F., Das Preußische Fideikomiss. Studien zu zeiner nationalökonomischen Funktion im Übergang zum imperialistischen Kapitalismus, Frankfurt am Main 2017.
Kąsinowska R., Pałac w Jarocinie: dzieje rezydencji i jej właścicieli, Jarocin 2012.
Kłoczek J., Ordynacje rodowe w Rzeczypospolitej. Powstanie i funkcjonowanie w okresie staropolskim [w:] D. Kuźmina, R. Lolo (red.), Szlachta polska i jej dziedzictwo, Warszawa 2013.
Komentarz do §§ 531–824 Austryackiego kodeksu cywilnego (prawo spadkowe), oprac. S. Wróblewski, Kraków 1904.
Koprukowniak A., Likwidacja serwitutów w Ordynacji Zamoyskiej (1920–1932), „Rocznik Lubelski” 1960, nr 3.
Kościński K., Polskie ordynacye i związki rodzinne, ze szczególnym uwzględnieniem ordynacyi Książąt Sułkowskich, Poznań 1906.
Kozaczka M., Gospodarka leśna Ordynacji Zamoyskiej (1918–1939), „Kwartalnik Historyczny” 2002, t. CIX, z. 2.
Kozaczka M., Gospodarka ordynacji rodowych w Polsce 1918–1939, Rzeszów 1996.
Kozaczka M., Ordynacja Nieświeska w latach 1918–1924, „Kwartalnik Historyczny” 1995, t. CII, z. 2.
Kozaczka M., Ordynacja Ołycka w latach 1918–1939, „Przegląd Przemyski” 2005, t. XL.
Kozaczka M., Ordynacja Zamoyska 1918–1945, Lublin 2003.
Kukulski J., Donacje Paskiewiczowskie w okresie reform agrarnych, Kielce 1987.
Kukulski J., Donacje po powstaniu styczniowym, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia historica”, 1986, nr 24.
L.T., Majoraty w Królestwie Polskiem, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1915, nr 24.
L.T., Odpowiedź na artykuł „Z powodu głosów o majoratach w Królestwie Polskiem”, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1916, nr 17.
Lewis W., Das Recht Familienfideikomisses, Berlin 1868 (reprint: Aalen 1969).
Longschamps de Bérier F., O elastyczność prawa spadkowego. Fideikomis uniwersalny w klasycznym prawie rzymskim, Warszawa 2006.
Madej G., Bielska linia książęcego rodu Sułkowskich (1786–1918), Bielsko-Biała 2018.
Mazurczak Z., Walka chłopów Ordynacji Zamojskiej o prawa serwitutowe w końcu XIX wieku, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne” 1957, nr 12.
Mełeń A., Ordynacje w dawnej Polsce, „Pamiętnik Historyczno-Prawny” 1929, t. VII, z. 2.
Muzykant S., Majątki rodowe w województwach wschodnich, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1928, nr 56.
[Muzykant I.], Projekt ustawy o zniesieniu ordynacji, „Przegląd Notarialny” 1936, t. XIV, nr 7.
Myśliński K., Ordynacja Myszkowskich w rękach rodu Wielopolskich 1727–1945.
Niemiecki Kodeks Cywilny wraz z ustawą wprowadzającą, tłum. T. Zborowski, Poznań 1899.
Orłowski R., Szkice z dziejów Ordynacji Zamoyskich w XVIII wieku, Zamość 2011.
Pencak J., Papiernia Ordynacji Zamojskiej w Hamerni, „Archeion” 1958, t. 28.
Postępowanie w sprawach niespornych (patent niesporny) i ustawa o ubezwłasnowolnieniu z 28 I 1916 wraz z orzecznictwem b. sądów austrjackich i sadów polskich, dodatkowymi ustawami i rozporządzeniami polskiemi, oraz okólnikami ministerjalnymi, tłum. i oprac A. Laniewski, Lwów 1928.
Powszechna księga ustaw cywilnych dla wszystkich krajów dziedzicznych niemieckich Monarchji austryjackiej: z późniejszemi odnośnemi ustawami i rozporządzeniami, wyd. M. Zatorski, F. Kasperek, Cieszyn 1875.
Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich, t. III, Poznań 1826.
Prawo cywilne ziem wschodnich. T. X cz. 1 Zwodu Praw Rosyjskich. Tekst podług wydania urzędowego z roku 1914, z uwzględnieniem zmian, wprowadzonych przez ustawodawcę polskiego, oraz ustawy związkowe tudzież judykatura Sądu Najwyższego i b. Senatu Rosyjskiego, tłum. i oprac. Z. Rymowicz, W. Świecicki, t. 1, Warszawa 1932–1933.
Prawo o uchwałach familijnych przy fideikomisach familijnych , fundacjach familijnych i lennach z dnia 15 lutego 1840; Uchwała tycząca się fideikomisów familijnych, substytucyi fideikomisowych i fundacyi familijnych w Xięstwie Szląskiem i Hrabstwie Kłodzkiem z dnia 15 lutego 1840, Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten, 1840 No 3, 2070 i 2071.
Ramdohr H., Daa Familienfideikommis im Goebiet des preussischen Allgemeinen Landrechts, Berlin 1909.
Rączka Z., Bielska linia Sułkowskich i jej archiwum, „Archeion” 1984, nr 77.
Schweinitz H.H. v., Zum Fideikommißwesen der Gegenwart und Zukunft. Eine Betrachtung z udem vorläufigen Entwurf eines Gesetzes über Familienfideikommisse, Berlin 1904.
Senkowska-Gluck M., Donacje napoleońskie w Księstwie Warszawskim. Studium historyczno-prawne, Wrocław 1948.
Sójka-Zielińska K., Fideikomisy familijne w prawie pruskim (w XIX i pocz. XX w.), Warszawa 1962.
Szczygieł R., Ordynacja Zamojska wobec prób lokacji ośrodków miejskich przy jej granicach w pierwszej połowie XVII w., „Studia Iuridica Lublinensia” 2016, vol. XXV, nr 3.
Tarakanowska M., Problem brakowania akt w Polsce w świetle przepisów i literatury archiwalnej w latach 1918-1965, „Archeion” 1967, nr 44.
Till E., Prawo prywatne austriackie, t. VI: Wykład prawa spadkowego, Lwów 1904.
Tritt zu Stolz T. v., Erbrechtlose Sondervermögen: über die Möglichkeiten fideikommißähnlicher Vermőgensbindungen, Frankfurt am Main 1999.
Uchwała dotycząca kompetencyi władz sądowych w sprawach familinjno-fideikomisowych z dnia 5 marca 1855, Gesetz-Sammlung für die Königlichen Preussischen Staaten, 1855, No 9, 4178.
Wierzbicka E., Wielopolscy: dzieje awansu społecznego oraz utrwalenia pozycji rodziny od połowy XVII do schyłku XVIII wieku, Lublin 2017.
Włodarska T., Spyra B., Historia Archiwum Książąt Pszczyńskich, „Archeion” 1962, nr 37.
[Wnedorff E.], Znoszenie ordynacji, „Przegląd Notarialny” 1939, t. XVII, nr 15–16.
Wskazówki metodyczne do opracowywania archiwów podworskich, https://www.archiwa.gov.pl/files/przepisy_metodyczne/1983_1.pdf [dostęp 28.03.2019].
Wykaz ordynacyj i fideikomisów sporządzony w marcu 1936 r. według prowizorycznych danych urzędów wojewódzkich, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Urząd Wojewódzki Poznański (296), sygn. 6171.
Załącznik do wykazu ordynacyj i fideikomisów, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Urząd Wojewódzki Poznański (296), sygn. 6196.
Zielińska T., Archiwalia prywatne (Pojęcie, zakres gromadzenia, metody opracowania), „Archeion” 1971, nr 56.
Zielińska T., Ordynacje w dawnej Polsce, „Przegląd Historyczny” 1977, t. 68, nr 1.
Zielińska T., Problemy zespołowości archiwaliów rodzinno-majątkowych [w:] H. Robótka (red.), Komputeryzacja Archiwów, t. III: Problemy zespołowości w archiwistyce i praktyce archiwów. Materiały sympozjum, Toruń 20 i 21 października 1995 r., Toruń 1997.
Zoll F., Prawo cywilne opracowane głównie na podstawie przepisów obowiązujących w Małopolsce, t. III: Prawa rzeczowe i rzeczowym podobne, Poznań 1931.
Zoll F., Wasilkowski J. (red.), Encyklopedja podręczna prawa prywatnego: założona przez Henryka Konica, t. 2, Księgi wieczyste – ordynacje rodowe, Warszawa 1936.
Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 20 października 2015 r. w sprawie klasyfikowania i kwalifikowania dokumentacji, przekazywania materiałów archiwalnych do archiwów państwowych i brakowania dokumentacji niearchiwalnej (Dz.U. poz. 1743).
Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 5 marca 2004 roku w sprawie przechowywania akt sądowych oraz ich przekazywania lub do zniszczenia (Dz.U. 2014, poz. 991).
Rozporządzenie wykonawcze Ministra Sprawiedliwości z dnia 31 stycznia 1922 r. do ustawy z dnia 18 listopada 1921 r. o dobrach rodzinnych w b. dzielnicy pruskiej (Dz.U. 1922, Nr 14, poz. 129).
Ukaz carski z 1835 r. o dobrach donacyjnych (Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. XVII).
Układ polsko-niemiecki o dobrach rodzinnych (Dz.U. 1926, Nr 17, poz. 99).
Ustawa z 13 lipca 1939 r. o znoszeniu ordynacyj rodowych (Dz.U. Nr 63, poz. 417).
Ustawa z dnia 18 listopada 1921 r. o dobrach rodzinnych w b. dzielnicy pruskiej (Dz.U. Nr 100, poz. 715).
Ustawa z dnia 25 lipca 1919 r. w przedmiocie dóbr donacyjnych (Dz.U. Nr 72, poz. 423).
Ustawa z dnia 26 października 1920 r. w sprawie zmiany art. 18 ustawy z dnia 25 lipca 1919 roku w przedmiocie dóbr donacyjnych (Dz.U. Nr 103, poz. 682).
Ustawa z dnia 7 sierpnia 1937 r. o zniesieniu fideikomisu Pszczyńskiego (Dz.U. Nr 60, poz. 474).
Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 28 kwietnia 2016 r., sygn. I OSK 2867/15.
Licencja
od 2023 r. 