Ze studiów nad dwuizbowym systemem reprezentacji w Prusach Zakonnych, Prusach Królewskich i Prusach Książęcych od XV do XVIII wieku

Abstrakt

W 1981 r. na konferencji Ständetum und Staatsbildung in Brandenburg-Preussen prof. Helmut G. Koenigsberger wygłosił referat wprowadzający pt. Formen und Tendenzen des Europäischen Ständewesens im 16. und 17. Jahrhundert ¹. Dla naszych dalszych rozważań niezwykle ważna jest opinia Koenigsbergera, znakomitego znawcy reprezentacji stanowych w Europie, o typologii ustroju stanowego. Pisze on: „Typologische Forschungen, die Parlamentgeschichte auf soziale Struktur und Strukturwandlungen beziehen, bleiben weiter notwendig. Man muss sich nur darüber klar sein, dass sie nie Modelle für eine historische Gesamtheit abgeben können”². Opinia ta zasługuje na specjalną uwagę, gdyż ostatnio słyszy się głosy krytyczne o typologii ustroju stanowego w ujęciu Ottona Hintzego. Dał temu wyraz wybitny polski historyk Antoni Mączak w książce Rządzący i rządzeni, pisząc tak: „Schemat Hintzego przeszedł z warsztatów historyków ustroju do opracowań historyków historiografii, dzieląc los większości prostych schematów interpretacyjnych”³. Opinia ta wydaje się zbyt krzywdząca dla O. Hintzego, którego Typologie stanowią „punkt odniesienia” lub „punkt wyjścia” dla badaczy podejmujących badania w zakresie typologii ustroju stanowego. Wydaje się, że szukanie „modelu” ustroju stanowego fascynowało i fascynuje nadal historyków. Przypomnę tutaj kilku wybitniejszych autorów. Początek dał Otto Gierke⁴, w r. 1886 wyróżniając 2 typy zgromadzeń stanowych: anglosaski i francuski. Zasadniczy impuls tym badaniom dał jednak wspomniany już wyżej O. Hintze⁵ w znakomitym, syntetycznym studium Typologie der ständischen Verfassungen des Abendlandes. Hintze wyobrębnił —jak wiadomo — 2 typy zgromadzeń stanowych w Europie: pierwszy—dwuizbowy (Zweikammersystem), tu klasycznym przykładem był typ funkcjonujący w Anglii, który miał obejmować, jego zdaniem, państwa peryferyjne (Randländer), a więc Danię, Norwegię, Szwecję, Polskę, Czechy i Węgry; drugi — trzyizbowy (Dreikammersystem), typowy dla Francji, państw korony Aragońskiej, Neapolu i Sycylii. Szczególnie interesujące było jego spostrzeżenie odnośnie umieszczenia Niemiec w tym schemacie. Otóż Hintze uważał, że linia Łaby dzieli poszczególne księstwa Rzeszy w kwestii przynależności do wyróżnionych dwóch typów zgromadzeń stanowych. I tak księstwa na zachód od Łaby reprezentowały z reguły typ „francuski”, 3-izbowy, a księstwa na wschód od Łaby typ „angielski”, 2-izbowy. Sam sejm Rzeszy (Reichstag) zbliżał się do typu francuskiego⁶. Ta klasyfikacja doczekała się poważnej krytyki i znacznych korekt dokonanych przez H. Koenigsbergera⁷. Najważniejsze w tej krytyce było wskazanie na pominięcie w typologii Hintzego Niderlandów, które miały przedstawicielstwa stanowe zarówno jedno-, dwu-jak i trzyizbowe⁸. W opinii Gerharda Oestereicha⁹ typologia ta jest jednak aktualna dla niemieckiego terytorium do dziś. Do badań nad typologią zgromadzeń stanowych interesującą propozycję przedstawił na posiedzeniu Międzynarodowej Komisji Zgromadzeń Stanowych w Moskwie w roku 1970 Karol Górski¹⁰. Zaproponował on dwa sposoby rozpatrywania zgromadzeń stanowych, albo w dłuższym ciągu chronologicznym (ein Längstschnitt) albo w pewnym momencie czasowym, ale na szerszej przestrzeni (ein Querschnitt). To pierwsze podejście zakłada rekonstrukcję dynamiki i ewolucji, to drugie ujęcie ma charakter statyczny a zarazem porównawczy. Ujęcie typu ein Querschnitt znalazło zastosowanie m.in. w artykule Karola Górskiego, Die Anfänge des Ständewesens im Nord - und Ostmitteleuropa im Mittelalter¹¹. Na szczególną uwagę zasługuje studium V. Bloockmansa¹², traktujące o typologii zgromadzeń stanowych w średniowiecznej Europie ze szczególnym uwzględnieniem czynnika społeczno-gospodarczego. Wreszcie, wart jest zauważenia artykuł Kazimierza Orzechowskiego¹³ proponujący nową systematykę zgromadzeń stanowych.