Pojęcie praw i wolności obywatelskich w myśli kodyfikacyjnej Oświecenia austriackiego

Abstrakt

Ożywione w ostatnich dziesiątkach lat zainteresowania historyków prawa genezą i dziejami praw człowieka w najszerszym rozumieniu tego pojęcia kierują się ku odnajdywaniu w dziedzictwie przeszłości różnych przejawów owych odwiecznych aspiracji ludzkości do zapewnienia jednostce ludzkiej i jej interesom ochrony prawnej w ich wymiarze uniwersalnym — występującej od zarania państwowości, fundamentalnej dla dziejów społeczeństwa antynomii między jednostką a zorganizowaną zbiorowością, państwem, między interesem indywidualnym a dobrem ogólnym. Najnowsze badania historyczne w tej dziedzinie przynoszą wiele nowych materiałów i ciekawych konstatacji, które mogą stanowić wartościowy budulec dla przyszłej syntezy historii praw człowieka¹. Są jeszcze jednak obszary dotąd niedostatecznie zbadane i wyjaśnione — nawet jeśli idzie o odpowiedź na pytanie o korzenie historyczne, źródła doktrynalne i instytucjonalne pojęcia praw człowieka w węższym, współczesnym rozumieniu jako zagwarantowanych konstytucyjnie podstawowych praw i wolności obywatelskich. Głośne i burzliwe spory wśród konstytucjonalistów, zapoczątkowane u schyłku ubiegłego stulecia głośną polemiką między G. Jellinkiem a E. Boutmym co do „prymatu” amerykańskich bills of Rights nad francuską Deklaracją z 1789 r., zresztą dotąd definitywnie nie rozwiązane², ograniczały pole obserwacji do tych systemów ustrojowych, w których prawa i wolności obywatelskie zostały wywalczone i zapisane w konstytucjach jako prawa fundamentalne w wyniku rewolucyjnego zerwania z urządzeniami „starego porządku”. Tymczasem dla historyka prawa niemniej istotne znaczenie ma poznanie doświadczeń tych systemów politycznych, gdzie pojęcie praw człowieka kształtowało się w drodze ewolucyjnej, poprzez stopniowe przenikanie idei oświeceniowych do istniejących struktur ustrojowych i prawnych. Analiza dróg owego przechodzenia od średniowiecznych koncepcji praw jako przywilejów — owych iura et privilegia z nadania władzy — do pojęcia praw przyrodzonych jednostki, czyli od praw podmiotowych jako sfery wolności wyznaczanej przez państwo, do idei praw obywatela wobec państwa, może przybliżyć znalezienie odpowiedzi na pytanie, co wyznacza differentiam specificam nowoczesnego pojęcia praw człowieka, którego narodziny wiązane są powszechnie z ideologią Wieku Świateł i z filozofią nowożytnego prawa natury, w stosunku do różnych postaci prawnej ochrony jednostki poprzednich epok. Z tego punktu widzenia ciekawego materiału porównawczego mogą dostarczyć doświadczenia systemów ustrojowych tzw. oświeconego absolutyzmu³. Niniejszy szkic jest próbą zarysu formowania się pojęcia praw człowieka i wolności obywatelskich w austriackiej myśli kodyfikacyjnej drugiej połowy XVIII w. oraz dążeń do ich ustawowego wyrażenia w toku prac legislacyjnych.