Sejm konny. Rzecz o funkcjonowaniu ideologii demokracji szlacheckiej w dawnej Polsce

Abstrakt

Nazewnictwo sejmów walnych w dawnej Rzeczypospolitej było bogate, choć nie zawsze zawierało pojęcia rozłączne i tym samym ogólnie zrozumiałe. Precyzyjny był rozdział sejmów na zwyczajne i nadzwyczajne; do połowy XVII w. ustalono nie tylko zasady zwoływania sejmów nadzwyczajnych, ale też rozstrzygnięto problem czasu i miejsca obradowania, a także – co najważniejsze – kwestię ich kompetencji. Po śmierci Zygmunta Augusta utrwaliły się z grubsza charakter i tryb odbywania sejmów w bezkrólewiu: konwokacyjnych i elekcyjnych, a poniekąd i koronacyjnych. Nie było na ogół wątpliwości co do istoty sejmów skonfederowanych, a w czasach saskich także co do statusu sejmów z limity (1701-1702, 1712-1713, 1719-1720). Więcej niejasności budził u współczesnych charakter walnej rady, której podstawy prawne są wątłe, a która albo mogła zastępować sejm walny (na bazie istniejącej konfederacji generalnej, np. w 1710 r.), albo stanowiła doń etap przygotowawczy (np. 1673 r.), albo wreszcie tworzyła jego epilog (jak to się zdarzyło np. w 1735 r., kiedy to poprzedził ją sejm pacyfikacyjny). W wielu innych przypadkach nazwy poszczególnych sejmów albo wcale nie znajdowały podstawy w zwodach prawa stanowionego, pojawiając się w toku obrad sejmików i sejmów lub w literaturze politycznej, towarzyszącej kampaniom sejmowym, albo uzyskiwały sankcję ustawodawcy dopiero ex post. Wymieńmy tylko niektóre z nich: sejm sprawiedliwości (conventus iustitiae – 1520), sejm inkwizycyjny (1592), sejm ratyfikacyjny (1629), sejm abdykacyjny (1668), sejm cere- monialis (1717), sejm correctionis (1733)⁴, a także sejm egzekucyjny (1562-1563), sejmy pacyfikacyjne (1589, 1673, 1698-1699, sejmy tzw. delegacyjne (1767-1768 i 1773-1775), liczne sejmy exorbitantiarum. Nazwy z reguły wskazywały na cel, dla którego zostały zwołane, na zakres swoich prac (programowany lub dokonany); rzadziej wchodziły w kwestię organizacji obrad, jeszcze rzadziej formowały stosunek danego sejmu do sejmu modelowego, jakim był w opinii i z mocy prawa sejm zwyczajny. Zawsze były sejmy niezwyczajne uznawane za zgromadzenie wyjątkowe, podyktowane szczególnymi okolicznościami, w istocie służące przywróceniu „normalnego" toku sejmowania w państwie.