Nr 13 (2018)
Jednym z powszechnie zauważanych zjawisk literatury początku XXI wieku jest wzrost popularności i znaczenia powieści detektywistycznej. Jest to fenomen pojawiający się w tak wielu literaturach, że całkiem słusznie badacze i badaczki tzw. literatury światowej widzą w nim nową inspirację dla swych globalnych ujęć piśmiennictwa (sądzi tak np. Steward King w tłumaczonym w niniejszym numerze artykule).
Z wartych odkrycia powodów czytelniczki i czytelnicy kryminałów coraz bardziej ufają tej właśnie formie poznawania własnych i nie własnych kultur. W pryzmacie kryminału przeglądają repozytoria różnych dziedzin wiedzy, przypadki historyczne i syntezy dawnych dziejów, minione i obecne dokonania nauki, nieskończone w swej liczbie spisy, bazy danych, rejestry i katalogi. W każdej niemal powieści detektywistycznej dochodzi bowiem do wglądu w różne typy zasobów wiedzy, które są np. częścią pracy śledczej, dlatego poznawanie ich poprzez budzącą zaufanie odbiorcze konwencję kryminału wiele mówi o tym, jakie współczesne postawy, emocje i potrzeby wyraża oraz kształtuje owa forma literacka. Realność lokalnych i ponadlokalnych niebezpieczeństw nie tylko zbliża Stimmung czytających do wielu typów nastrojowości obecnych w kryminałach, ale i prowokuje do aktywności edukacyjnej, gromadzenia wiedzy wedle nowego klucza i nowych zasad krytycznych.
Analogonem owych procesów wydaje się fakt dający się zaobserwować w obszarze poetyki współczesnej powieści detektywistycznej. Zjednując sobie zaufanie czytelnicze znajduje w nich także zgodę na to, aby to ta konwencja sprawdzała dzisiaj na nowo przydatność poetyk do niedawna jeszcze dominujących oraz poetyk skazywanych przez lata na niebyt. Kryminał wchodzi do archiwów poetyki i zaprowadza w nich wiele nowych porządków. Przykładem doskonale znanym polskim miłośnikom kryminałów jest – do niedawna niewyobrażalna – restytucja kryminału milicyjnego. Gatunek ten był swego czasu typowym produktem polityki kulturalnej reżimu komunistycznego, służył do przemycania przekazów ideologicznych władzy i z tego powodu doczekał się krytycznych – a niekiedy wprost prześmiewczych – rozbiorów ujawniających jego nieinnowacyjny oraz epigoński charakter (mówiło o tym np. ważne studium Stanisława Barańczaka). Tymczasem wraz z powieściami detektywistycznymi autorstwa m.in. Ryszarda Ćwirleja kryminał milicyjny powrócił triumfalnie do polskiej literatury, pokazując że gra w bycie odbiorcą tej niby umarłej i napiętnowanej formy literackiej zaczyna mieć trudny do określenia, ale niewątpliwy powab.
Tym właśnie traktem podążają autorki i autorzy artykułów publikowanych w numerze „Forum Poetyki”. Ich studia oraz szkice ujawniają poetologiczną śmiałość i nieprzewidywalność współczesnego kryminału wchodzącego do archiwów poetyki. Anna Gawarecka opisuje czeskie powieści detektywistyczne, które niespodziewanie powróciły do rozwiązania formalnego wymyślonego w wieku XIX w czeskiej literaturze i zarzuconego na wiele lat. Bernadetta Darska wskazuje na coraz widoczniejsze powinowactwa między bohaterami kryminałów a postaciami komisowych superbohaterów. Klaudia Pilarska analizuje jeden z najlepszych kryminałów Gai Grzegorzewskiej, pokazując jak jej powieść wykorzystuje mistrzowski wzorzec Agaty Christie, aby stworzyć nowatorski typ kryminału intertekstualnego. Gerson Schade opatruje filologicznym komentarzem dialogi z literaturą antyczną obecne w powieściach detektywistycznych Marka Krajewskiego. Ewa Kraskowska przybliża karierę jednej z odmian gatunkowych powieści akademickiej, jaką jest kryminał akademicki. Z kolei Wiktoria Klera opisuje osobliwe przenikanie poetyki Chandlerowskiej do wierszy dzisiejszych poetek i poetów. Poznański autor powieści detektywistycznych, Michał Larek, dzieli się swoimi uwagami o nowym podejściu do warsztatów kreatywnego pisania, jakie proponuje w swym podręczniku gwiazda polskiego kryminału Katarzyna Bonda. Wreszcie Adrianna Woroch w recenzji książki Jakoba Stougaarda-Nielsena o współczesnym kryminale skandynawskim poddaje krytycznej analizie nowe formy prozy zaangażowanej społecznie wypracowywane przez współczesny Nordic Noir.
W archiwach poetyki współczesna powieść detektywistyczna znajduje coraz liczniejsze zagadki i na własnych zasadach je rozwiązuje. Proces ten bez wątpienia potrafi wywołać dreszcze emocji.
